مجموعه کامل فرهنگ لغت، اطلاحات و تمثیل های خودمونی مردم ایران قسمت دهم

آدم سر به راه-شخص خوب و نجیب-کسی که مزاحم دیگران نیست

چیز خور کردن-خوراندن سم یا موادی که رمالان و دعانویسان تجویز می کردند

دماغ چاقی-احوال پرسی

زهرمار سلطان-ترش رو-اخمو

آتش کردن (گشودن)(شلیک کردن)

ژوکر-آدم همه فن حریف

از بیخ گوش کسی گذشتن(در برابر خطری قرار گرفتن و آسیب ندیدن)

احدالناس-کسی-فردی

از جگر گذشتن(نامردی کردن)

ربغ رحمت را سر کشیدن-مردن

ابرو آمدن-عشوه ریختن-غمزه کردن

جا خوش کردن-در جایی که معمولن نباید ماندن اقامت کردن

زوار در رفته-پیر و فرسوده-به درد نخور-اسقاط

چِز دادن-روی آتش گرفتن پوست برای سوزاندن موها و پرها

بی قابلیت-بی ارزش-اندک-مختصر

 

از حساب پرت بودن(در اشتباه بودن)

آب رفتن(بی‌اعتبار شدن، کوچک شدن)

از سرما چاقو دسته کردن-به پهلو دراز کشیدن و زانوها را روی شکم جمع کردن و دست‌ها را میان پاها فرو بردن

 
زیر و رو کردن-همه جا را به دنبال چیزی گشتن-به هم ریختن

بوق سحر-نزدیک صبح-سحرگاهان
پا نوشت-زیر نویس-آن چه که در پایین صفحه می نویسند
در رو-راه خروجی-مخرج-بیرون شد
ذلیل‌شده

دخیل بستن-بستن پارچه ای به ضریح یا سقاخانه به نیت برآمدن حاجتی

زبانزد شدن-معروف شدن-فاش شدن

بی بته-بی اصل و نصب-بی پدر و مادر

پیش پای کسی-لحظه ای پیش از آمدن کسی

آیه آمدن-سوگند یاد کردن-به قرآن سوگند خوردن

چپی-مخالف حکومت-وابسته به چپ

زهره آب شدن-سخت وحشت کردن-از وحشت به حال مرگ افتادن

از گلیم خود پا را درازتر کردن(از حد (توانایی) خود تجاوز کردن)

دلگرم-علاقه مند-مشتاق

خرده خرده-کم کم-رفته رفته

بیا بیا- برو برو

پلک روی هم نگذاشتن-حتا لحظه ای نخوابیدن

چاسان فاسان-آرایش-بزک

از جیب رفتن(سود یا لذتی را از کف دادن)

دُز کردن-فروختن چیزی که پیش از آن فروخته شده بوده است
دود و دم داشتن-بساط چای و قلیان یا تریاک گستردن

حجله خانه-اتاق شب زفاف

خدا وکیلی-صادقانه-راست و درست

پازلفی-سر خط-بخشی از موی سر که از شقیقه ها به پایین صورت می روید

این دست و آن دست کردن-وقت تلف کردن-وقت کشتن-به عقب انداختن

چوب به سوراخ زنبور کردن-شوراندن و تحریک کردن عده ای

خوش مشرب-خوش معاشرت-اهل گفت و گو

دو لا پهنا حساب کردن-دو برابر بهای خقیقی حساب کردن

تخت و تبارک-با آسودگی خیال

 

پاشنه کوتاه-کفشی که پاشنه ی کوتاه دارد

خشت مال-دروغ گو-لاف زن

خوش دوخت-لباسی که به اندازه و برازنده دوخته شده باشد

ریش و پشمی به هم زدن-بالغ شدن-صاحب ریش و پشم شدن

تو تاریکی رقصیدن-بدون آگاهی کاری را کردن-بی موقع کاری را کردن

خراب شدن بر سر کسی-نزد کسی بار و بندیل گشادن و ماندن

از چیزی (کسی) متنفر و بیزار شدن

دست بردار-دست بردارنده-ترک کننده

پوست و استخوان شدن-بسیار لاغر شدن
چهار چنگول ماندن-نگا. چهار چنگول شدن

جور به جور-نگا. جوراجور

پِی-دنبال

پیله کردن دندان-ورم کردن لثه

از هول هلیم توی دیگ افتادن(از حرص و طمع زیاد به جای سود زیان دیدن)

آش آلو کردن(خجالت‌زده کردن، کنفت کردن، سکه‌ی یک پول کردن)

 

ختنه نکرده-آزمند-پول پرست-نامسلمان-پدر سوخته

 
خوش خوشان کسی شدن-بسیار لذت بردن

چِل بسم الله-لوحه ی کوچکی که در آن آیات قرآن می نوشتند و برای دفع چشم زخم بر گردن کودک می آویختند

دوا خور کردن-عرق خور کردن-مسموم کردن

به هوای کسی-به آرزوی کسی-به سودای کسی

جیک جیک-آواز پرندگان-سخنی که فهمیده نمی شود

دست به عصا راه رفتن-با احتیاط رفتار کردن-بسیار محتاط بودن

خاکستر نشین-بدبخت-سیه روز-ذلیل

از اوناش نبودن ( فقط به‌صورت منفی)(از جمله‌ی کسانی نبودن که مخاطب گوینده‌ی جمله را از آنان پنداشته است)

پیشنماز-کسی که پیشاپیش دیگران نماز می خواند و دیگران به او اقتدا می کنند

پوست کلفتی کردن-مقاومت کردن-سخت جانی کردن

 

حرم خانه-درون خانه که زنان زندگی می کنند

خدا خدا کردن-بسیار آرزومند چیزی یا کسی بودن و آن را از خدا خواستن-پناه به خدا بردن
خوش مسلک-خوش روش-نیکو طریقت

پرنده پر نزدن در جایی-جایی دور افتاده و خلوت بودن

 

آی زکی(در مقام ریشخند و تحقیر گفته می‌شود)
به ته دیگ خوردن کفگیر-بی چیز شدن-تمام شدن سرمایه

دبنگ-احمق-کودن

آفتابه‌آب‌کن(پست ترین نوکر)

رو شویی-ظرف یا دستگاهی که برای شستن دست و صورت نصب می کنند

جوجه خروس-جوان تازه به دوران رسیده

بله بُری-گفتگو برای تعیین شرایط عقد و میزان حقوق زن و شوهر

از شیر مرغ تا جان آمیزاد(از سیر تا پیاز)

 

جَغُل مغل-شکمبه-سیرابی

زیر سری-بالش-متکا

پزا-زود پخت شونده

 

خوشا به حال ماهی-خیلی تشنه ام

حمله گرفتن-غش کردن

 

چوب بست-داربست چوبی-چوب بندی
زیر چاق-حاضر-آماده

ترگل ورگل-خوش سر و وضع-تر و تمیز

ریش کسی سر بالا رفتن-به مرگ نزدیک بودن کسی

پوست کنده-رک و بی پرده

خط یازده سوار شدن-پیاده رفتن

 
پُر پشت-انبوه-بسیار روییده

به هدر رفتن-تلف شدن-تباه شدن- از دست رفتن

دست به ریش گرفتن-ضمانت و تعهد دادن

خط هوایی-راه هوایی-مسیر هواپیما

حرص گرفتن-ناراحت شدن-لج کردن

آخر و عاقبت(نتیجه‌ی خوب)

 
به حق چیزهای ندیده و نشنیده-پس از شنیدن حرفی یا دیدن چیزی تعجب آور می گویند

بو بردن-حدس زدن-از روی شواهد فهمیدن

حاجی من شریک-کسی که خود را داخل کاری می کند و مدعی شراکت می شود
باد رها کردن-رها کردن باد شکم-تیز در کردن

چاقو دسته کردن-از سرما لرزیدن

به درک- به جهنم
 

جمع و جور-منظم و مرتب

خم گرفتن-فنی از کشتی

چشمداشت-توقع-انتظار

زخم و زیلی-خونین و مالین-پر زخم
دعوا مرافعه-جنگ و جدال بر سر چیزی

افتادن به گردن کسی(به کسی تحمیل شدن)

چوب دو سر نجس-نگا. چوب دو سر طلا
رخت آویز-جا رختی-چوب لباسی

 

زدن به سر کسی-ناگهان فکری به سر کسی آمدن-عقل خود را از دست دادن

اُرُسی(کفش)

خوش غیرت-در زبان لوطیان گاه نشانه ی اعجاب و گاه دشنامی است به جای بی غیرت

دم به تله ندادن-با احتیاط رفتار کردن-خطر نکردن

وسیله‌ی بازی (به‌ویژه برای کودکان)

زیر آبکی-شنای زیر آب-پنهانی
خیال کسی را راحت کردن-موجب اطمینان خاطر کسی شدن-به کسی جواب رد دادن
سیار غم انگیز و. سوزناک بودن

زنده به گور-کسی که در تیره روزی به سر می برد و زندگی اش فرقی با مردن ندارد

بوق زدن-اعلام موافقت کردن

پوشال-چیزهای سبک-میان تهی و بی ارزش

چرخ کار-کسی که با چرخ خیاطی کار و زندگی می کند

پا زدن-حق را پایمال کردن-زیان رساندن

دمبکی-دمبک زن-بی ادب و نفهم
برق از چشم کسی پراندن-سخت ترسانیدن
خربزه قاچ کردن با اتوی شلوار-بسیار آراسته بودن و به خود پرداختن

انگشت زدن-انگشت در چیزی فرو بردن-امضاء کردن با اثر انگشت

خوابیدن-خراب شدن-فرو ریختن

زدن خود به آن راه-خود را به نادانی

جفت-به هم چسبیده-جا افتاده-مرتب-نر و ماده-دو گاو که برای شخم زدن به کار می برند

چاله سیلابی-نگا. چاله خر کشی

زرد کردن-بسیار ترسیدن-از ترس وادادن-کاری را خراب کردن

پی جور شدن-دنبال نمودن-جستجو کردن
دودی-اهل دود-سیگاری-تریاکی-معتاد به دخانیات
خارج از حد-بیش از اندازه

اسپند روی آتش بودن-سخت نگران و دلواپس بودن-آرام و قرار نداشتن

دست داشتن-توانایی داشتن-وارد بودن

خاطر جمع-مطمئن
آفتابگیر-جایی که آفتاب بر آن بتابد-سایبان-چتر آفتابی

بته مرده-بی اصل و نسب-بی کس و کار

حمله کردن-یورش بردن

دنبه تاو دادن برای کسی-به کسی بی اعتنایی کردن-فخر فروختن به کسی

چارچار زدن-بی حیایی کردن

دو لا پهنا حساب کردن-دو برابر بهای خقیقی حساب کردن

این دو کله‌دار-خورشید و ماه

زیج نشستن-خانه نشین شدن-انزوا گزیدن-از دوستان بریدن

چاپچی-دروغ گو-لاف زن

صدایی برای نهیب زدن و راندن سگ

اُرُسی-کفش

انگشت بلند کردن-اجازه‌ی سخن خواستن

تکه-پاره ای از چیزی-زن زیبا و خوشگل-لقمه

خلا-مستراح

اَنَک کردن(تحقیر کردن، خجالت دادن)

دود شدن و به هوا رفتن-گم و ناپدید شدن-آب شدن و به زمین فرو رفتن-محو و نابود شدن

از منبر پایین آمدن(از پرچانگی دست برداشتن، سخن را به پایان آوردن)

برو برگرد-چون و چرا

از منبر پایین آمدن-از پرچانگی دست برداشتن-سخن را به پایان آوردن

از قلم افتادن(فراموش شدن، مورد بی‌مهری قرار گرفتن)
ته نشست-رسوب
به بخت خود پشت پا زدن-فرصت مناسبی را از دست دادن-از خوشبختی مسلمی چشم پوشیدن

درجه-تب سنج-مرتبه ی نظامی

از جایی آب خوردن(ناشی از چیزی بودن)

 

به تور کسی خوردن-سر راه کسی ظاهر شدن-گیر کسی آمدن
رو انداز-لحاف

خدمت کردن-دوره ی سربازی را طی کردن

چشمه-نوع-قسم

بالای منبر رفتن-پر گویی کردن

دولت منزل-دولت سرا

چِککی-فوری-به سرعت

 
پشتک زدن-معلق زدن-رنگ عوض کردن-تغییر عقیده دادن

دست از همه جا کوتاه شدن-بی چاره و بی پناه شدن

خراب کردن دختر-دختری را منحرف کردن

چه غلط ها !-چه فضولی ها !

در گوش کسی یاسین خواندن-اندرز بی هوده دادن-نصیحت کردن به کسی که نشنود

ارزیاب(کسی که بها و ارزش پولی چیزی را تعیین می‌کند)

اینجانب(تعبیر گوینده یا نویسنده از خود)

بازی کردن-لق بودن-جفت نبودن

تِلِک و تُلُک-کار مختصر و محقری داشتن

 

 

خوش سر و زبان-خوش سخن-شیرین گفتار-حراف

رو افتادن-علنی شدن-آشکار شدن

ختم قرآن کردن-یک بار قرآن را از اول تا آخر خواندن
خوش ظاهر-دارای ظاهر آراسته-کنایه از بدجنس

خال باز-کسی که ورق ها را با تردستی می اندازد و مردم را فریب می دهد

جِر گرفتن کسی را-اوقات کسی تلخ شدن

به هر تقدیر-در هر صورت-خلاصه

دلادل-پُر-نهایت بزرگی-شکم زن آبستن
پر رویی-بی شرمی-وقاحت-دریدگی

روبند کردن-کسی را به رودربایستی به کاری واداشتن

 

 

دبه-دسته هایی از اراذل در قدیم که با یکدیگر شوخی های زشت می کردند

زیر دماغ کسی سبز شدن-ناگهان در برابر کسی حاضر شدن

حلوا حلوا کردن-نهایت احترام و حق شناسی را کردن

 

دل-معده

چله ی کوچک-بیست روز میان هفدهم بهمن و پنجم اسفند

 

 

خرد و خمیر-نگا. خرد و خاکشیر-له و لورده

 

بند زدن-به یکدیگر وصل کردن-به هم چسباندن
تخم لق شکستن-فرصت دادن-رو دادن-کسی را به طمع انداختن

جیب خالی پز عالی-کسی که در عین تهی دستی افاده دارد و خودش را با ظاهرسازی بگیرد
خبر مرگش-خدا مرگش بدهد
از پا ننشستن-سماجت ورزیدن-از کوشش دست نکشیدن

خط-راه-مسیر-مشی و مرام-مسلک-کنایه از نامه

روده درازی-پرحرفی-وراجی

بشکن زدن ی-برآوردن صدای انگشتان به هنگام شاد

زنده شدن-حق بازی دوباره پیدا کردن

دانه دانه-یک یک
چار میخ-اذیت و آزار سخت
خدا نگهدار-خدا حافظ

در پوست نگنجیدن از خوش حالی-از شادی سر از پا نشناختن-بسیار شاد بودن
زهره ترک کردن-سخت ترساندن-از وحشت به حال مرگ انداختن

آکَل-آقای کربلایی

بازرسی-بررسی و کنترل
چاک دهن را چفت کردن-بستن دهان-سکوت کردن

بوسیدن و به تاقچه گذاشتن-ترک گفتن-کنار گذاشتن

دده مطبخی-آدم کثیف و بد بو

از سکه افتادن(ار رونق افتادن، از دست دادن زیبایی)

چین و چوروک-چین و شکن

ریزه کردن-خرد خرد کردن-قطعه قطعه کردن

جیز شدن-سوختن در زبان کودکان

چهار چشمی-با دقت و مراقبت کامل

 

بوسیدن و به تاقچه گذاشتن-ترک گفتن-کنار گذاشتن

 

از منبر پایین آمدن-از پرچانگی دست برداشتن-سخن را به پایان آوردن

دهان به دهان شدن-بحث و مجادله کردن-با پست تر از خود جر و بحث کردن
داغان کردن-از هم پاشاندن-متفرق کردن
بَر و بیابان-دشت و صحرا

دانش جو-دانش پژوه-آن که در دانشگاه درس می خواند
خرج دادن-مهمانی دادن در جشن های دینی یا ایام سوگواری
چِرت-حرف بی معنی و نامربوط

حکایت-بسیار مهم-چیز عجیب

انسان-آدم خوب و پایبند به اصول اخلاقی

حمله ای-مبتلا به بیماری غش

 

اشک تمساح-گریه ی دروغین

بازاریاب-کسی که کارش پیداکردن مشتری برای کالای خاصی است
تریاکی ِ چیزی بودن-سخت به چیزی معتاد بودن

 
تو هفت آسمان یک ستاره نداشتن-در نهایت فقر و تنگدستی بودن
اوت کردن-بیرون انداختن-بیرون کردن

آتشِ بسته(طلا)

زرت و زبیل-آت و آشغال-خرده ریزهای کم ارزش

آب و تاب-تکلف-لفت و لعاب-تفصیل

 

بچه انداختن-بچه ی نارس بدنیا آوردن

دو پول-مبلغ بسیار ناچیز و اندک

پشتک چار کش-نوعی بازی که کسی خم شده و کسی از پشت بر کمر او می جهد-جفتک چارکش
چپ بودن خواب زن-خلاف شدن آن چه زن در خواب بیند
جلو پوزه ی کسی را تیغه گرفتن-جلو فضولی های کسی را گرفتن
بتمرگیدن-نشستن به فرمان تحقیرآمیز

بور شدن-دماغ سوخته شدن-خجالت زده شدن

خاله خواب رفته-آدم شل و بی حال و وارفته

 

دبه در پای شتر انداختن-در میان مردم فتنه انگیزی کردن

بامبه-توسری

زور زدن-فعالیت زیاد کردن-به کار بردن زور و نیرو
 

خرجی-پول لازم برای گذران روز

آسمان‌جل-ندار-بی‌چیز-کسی که رواندازش آسمان است

دیزی دِهناری-آدم بی ظرفیت و کم طاقت

خوش خدمتی-خودشیرینی-چاپلوسی

خاطر جمع بودن-مطمئن بودن-یقین داشتن

توی گود نبودن-در متن موضوع نبودن-اطلاع دقیق نداشتن-در حاشیه بودن

آستین‌سرخود-هر چیزی که وسیله‌ی کاربردش همراهش است

تُف کار-بچه باز

چوب رخت-چوبی افقی که جامه را بر آن می آویزند

آتش‌بیار معرکه-فتنه‌انگیز میان دو دشمن

به آتش کسی سوختن-به مکافات خطای دیگری مجازات دیدن
زیر دندان کسی مزه کردن-از چیزی خوش آمدن-خواهان تکرار چیزی بودن
پامال شدن-از بین رفتن

جرات داشتن-دلیر بودن-جسارت داشتن

جاصابونی-ظرفی که صابون را در آن می گذارند

بند نشدن سنگ روی سنگ-نا آرام بودن اوضاع-وجود نداشتن نظم و امنیت

حشک شویی-شستن لباس با مواد شیمیایی با کمی یا بدون آب

چُلمن-پخمه-کسی که زود گول می خورد
ریش گرو گذاشتن-ار احترام و اعتبار خود برای وساطت در کاری بهره گرفتن-ضمانت کردن

خنسی-گرفتاری-تنگدستی

خود را به ناخوشی زدن-تمارض کردن

جدول کشی-خط کشی و شبکه بندی

از این رو به آن رو شدن(یکسره دگرگون شدن، به‌کلی تغییر کردن)

دو رانو نشستن-نشستن چون شتر که نشانه ی ادب است

از شیر گرفتن-به دوره‌ی نوزادی پایان دادن

چاچول زدن-گشت و گذار بی هوده-ول گردی

خواب ماندن-دراز شدن خواب بر خلاف میل و به قراری نرسیدن
ریشه داشتن-سابقه ی خوب داشتن-محکم بودن
جا آمدن حال-بهبود یافتن-سرحال آمدن

اردک رفتن، غاز آمدن-دست از پا درازتر برگشتن

با دم خود گردو شکستن-سخت شادمان و خوشحال بودن

در قوطی هیچ عطاری یافت نشدن-به کلی نایاب بودن

رسیدن-مواظبت کردن-مورد لطف قرار دادن

زبان ریزی کردن-زبان ریختن
چفت کردن-با زنجیر بستن

این تن را کفن کردی(این تن بمیرد)

 

تک و دو-دوندگی-درماندگی

از کیسه‌ی خلیفه بخشیدن(از دارایی دیگران بخشیدن)

آستین از چشم برداشتن-آشکارا گریستن

بگو بخند-خوش مشرب-بذله گو
رای کسی را زدن-کسی را از تصمیمی منصرف کردن

دَمَغ-افسرده-ناراحت-خیت

بادبادک-مرغ کاغذی-اسباب بازی کودکان که به هوا می کنند

دست کسی افتادن-گیر کسی افتادن

جفنگ گفتن-یاوه گفتن-هرزه درایی

 

 

 

برو برو داشتن-دارای مال و قدرت بودن-مورد توجه بودن- بر و بیا داشتن

چاله سیلابی-نگا. چاله خر کشی

آهوی شیرافکن(چشم محبوب)

استکانی زدن(می‌خوارگی اندکی کردن)

از پشت کوه آمدن-بی‌خبر از آداب و رسوم بودن-دهاتی بودن

امن و امان(بدون بیم و هراس)

آمدن(آغاز به کاری کردن)

بی کلاه ماندن سر-بی نصیب ماندن-چیزی بدست نیاوردن

خوردن-مغلوب شدن-شکست یافتن-فرودادن

دلمه-لخته-منعقد-سفت شده

توی کوک کسی یا چیزی رفتن-کسی یا چیزی را زیر نظر داشتن- توی نخ چیزی رفتن

 

حرف توی دهن کسی خشک شدن-از سخن گفتن باز ماندن

 

پشه کسی را لگد زدن-با دردی اندک بنای گله و زاری گذاشتن

برخورد-بهم خوردن-تصادف

خود را به ناخوشی زدن-تمارض کردن

دو پوسته-دو چیز به هم پیوسته

دانش سرای عالی-آموزشگاه تربیت استاد

اداره بازی(پرداختن بیش از حد به تشریفات زاید اداری)

خاکشیر نبات به حلق کسی کزدن-لطف و محبت بیش از اندازه به کسی کردن

بی در رو-بن بست